Büyüme geriliği nasıl fark edilir?

SÜLEYMAN Demirel Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD. Çocuk Endokrinolojisi Bilim Dalı Öğretim Üyesi Prof.Dr. Özgür Pirgon, çocuklarda okul çağında büyüme ile ilgili önemli açıklamalar yaptı.

• Boyu kısa olan bir çocuk eğer 6 ay-1 yıllık takiplerde yaşıtlarına göre yeterli bir boy kazanımı sağlıyorsa ileri tetkike ihtiyaç bulunmamaktadır. • Büyüme hormonu tedavisi, sadece büyüme hormonu eksikliği tespit edilmiş çocuklarda faydalı olmaktadır. Ailevi boy kısalığı olan veya ergenlik gecikmesi yaşayan çocuklarda bir fayda görülmemektedir. • Hiçbir bitkisel karşımın boy üzerine olumlu etkisi olduğu tespit edilmemiştir. Bu amaçla çocuğa verilen bitkisel bir karışımın daha önce deneyleri yapılmamış olmasından dolayı ileri dönemde diğer organlarına zarar verme ihtimali oluşmaktadır. Büyüme Takibinin Önemi Nedir?  Çocukların ağırlık ve boy kazanması (büyüme) sağlık ve iyilik halinin en önemli göstergesidir. Büyüme için o yaşlar için hazırlanan “büyüme kartları” kullanılır ve çocuğun ağırlığı-boyu bu kartlardan takip edilir. Çocuğun büyüme eğrisinin düzenli işaretlenmesi ile büyümesinin normal olup olmadığı gözle görünür hale gelir. Büyüme cetvelindeki “büyümede duraklamanın”, erken fark edilmesi ile tedavinin erken dönemde başlanması sağlanmaktadır. Bu nedenle büyüme geriliği veya boy kısalığı olan çocukların düzenli aralıklar ile izlenmesi gerekmektedir. Büyüme Geriliği Nasıl Fark Edilir? Çocuklarda boy kısalığı sıklıkla, ya anne-babanın çevrelerinde bulunan çocuklar ile kendi çocuğunun boyunu karşılaştırması ya da okulda öğretmenin akranları ile kıyaslayarak boyunun kısa olduğunu düşündüğü çocuğu ailesine bildirmesi ile tespit edilmektedir. İlk olarak aile hekimine danışılan çocukların, yaşıtlarına göre normal sınırlar içinde bulunup bulunmadığı tespit edilmektedir. Çocuğun ağırlığı veya boyu, normalin altındaysa ayrıntılı inceleme için Çocuk Endokrin Polikliniğine yönlendirilmektedir. Büyüme Geriliği Tespit Edilen Çocuklarda İlk Olarak Ne Yapılır? Boy kısalığı sıklıkla genetik nedenlere bağlı olmakla beraber bazı durumlarda ailenin ortalama boyunun bile altında kalmaktadır. Böyle bir durumda çocukta, bir hastalık sonucunda boy kısalığı gelişmiş olabilir. Çocuk Endokrin Polikliniklerinde öncelikle boy kısalığına yol açabilecek bir hastalığın varlığı araştırılmalıdır. Bu durumlar, böbrek-karaciğer hastalığı, kansızlık, bağırsak hastalığı, idrar yolu enfeksiyonu, tiroid bezi hastalıkları, kemik hastalıkları, vitamin eksiklikleri, beslenme bozuklukları olmaktadır. Bu tetkikler yapıldıktan sonra eğer bir hastalık tespit edilmemiş ise, çocukta, yeterli uzama olup olmadığı 3 aylık aralar ile takip edilmektedir. Boyu kısa olan bir çocuk eğer 6 ay-1 yıllık takiplerde yaşıtlarına göre yeterli bir boy kazanımı sağlıyorsa ileri tetkike ihtiyaç bulunmamaktadır. Hormon Testleri Ne Zaman Yapılır? Yeterli uzaması olmayan çocuk servise yatırılarak büyüme hormonu tetkikleri, kromozom analizi ve gerekirse hipofiz bezi görüntülemesi yapılmaktadır. Bu tetkikler sonucu büyüme hormonu eksikliği veya yetersizliği tespit edildiği taktirde büyüme hormonu tedavisine başlanmaktadır. Büyüme hormonu tedavisi, sadece büyüme hormonu eksikliği olan veya büyüme hormonu yetersiz salgılanan (etkisinde düşüklük de olabilir) çocuklarda faydalı olmaktadır. Ancak ailevi boy kısalığı olan veya ergenlik gecikmesi yaşayan çocuklarda bir fayda görülmemektedir. Büyüme Hormonu Tedavisi Ne Zaman Faydalıdır? Boyu kısa olan her çocuğa büyüme hormonu tedavisi verilmemektedir. Bu tedavi için çocuğun sağlığı açısından bazı tetkiklerin ve hastalık tespitlerinin yapılması gerekmektedir. Tüm dünyada ve ülkemizde de büyüme hormonu verilmesi için gerekli olan (bilimsel açıdan ispatlanmış) şartların sağlanması zorunludur. Ayrıca bu maliyeti yüksek tedavinin (yıllık maliyeti 9000 dolar civarında) devlet (sosyal güvenlik kurumu) tarafından ödenebilmesi için de aşağıda sayılan bütün esasların çocukta mevcut olması gerekmektedir. Tedaviye başlanabilmesi için; • Boy ölçümünün yaşıtlarına göre en alt sınırın da altında olması (3 persentilin altı) • Kronik bir hastalığının (karaciğer-böbrek-bağırsak hastalığı gibi) ve beslenme bozukluğunun olmaması • Yıllık büyüme hızının yetersiz olması (yılda 4.5 cm’den az) • Hormon testleri (en az iki test) ile kandaki büyüme hormonu seviyesinin yetersiz olduğunun ispatlanması • Kemik yaşının değerlendirilmesi ile büyüme hattının (epifiz hattı) açık olması gerekmektedir. Böylelikle; Çocuk Endokrin Polikliniğine boy kısalığı nedeni ile başvuran çocuklara yukarıda sayılan işlemler yapılmakta ve bir yıl boyunca yeterli uzayıp uzamadığı belirlenmektedir. Bütün şartları taşıyan, yetersiz uzayan ve büyüme hormonu salgılanması yetersiz olduğu tespit edilen çocuklara tedavi başlanmaktadır. Kemik Yaşının Belirlenmesi Ne Zaman Önemlidir? Ayrıntılı boy kısalığı ayrıntılı incelemelerinde kemik yaşı incelemesi de önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü kemik yaşı bize yaşından ne kadar geride olduğunu ve ileride olabilecek boy ölçüsünü tahmin etme imkânı vermektedir. Ancak boyun uzamasında için kemik yaşı için çekilen el-bilek röntgen filminde uzama aralığının (epifiz-metafiz hattı) açık olması gerekmektedir. Bu hat kapalı ise boy uzaması tamamlanmıştır ve hiçbir tedavi bu aralığın açılmasını da sağlamaz. Hatalı olarak büyüme hormonu verildiği taktirde kapalı olan büyüme hattı nedeni ile ileride kemik gelişimi de bozulacaktır. Ailevi Hedef Boy Ne Demektir? Toplumlara göre ortalama boy değişmektedir (Uzakdoğu ülkelerinde daha kısa bir toplum mevcut iken İskandinav ülkelerinde ortalama boy artmaktadır). Toplumla beraber ailenin boy ortalaması da çocuğun boyunu belirlemektedir. Aileler bazen kendi boyları kısa olsa da akrabalarının (dayı, teyze, hala, amca) uzun boylu olduklarını ve neden onlara benzemediklerini veya onların boyuna ulaşmalarının neden mümkün olmadığını sormaktadırlar. Ancak genetik yapı nedeni ile anne-babanın ortalama boyunu (veya her ikisinin boyundan birini) yakalama ihtimali daha fazladır. Ailevi Boy Kısalığında Ne Yapılır? Ailevi boy kısalığı (anne-baba boy ortalaması) olan çocuklara büyüme hormonu tedavisinin bir faydası olmadığı bilinmektedir. Faydası olmadığı için hiçbir ülkede tedavi verilmemektedir. Çünkü ailevi boy kısalıklarında verilen büyüme hormonu tedavisi ile kısa süre içerisinde boy uzaması hızlanmakta ama çocuğun sonuç boyu (final boyu) ailevi boy ortalamasını aşamamaktadır. Ailevi boy kısalıklarında bir hastalık olup olmadığı tespit edildikten çocuğun erken yaşlarda beslenme programına alınması ve spora teşvik edilmesi ile ailevi boy ortalamasının yaklaşık 5 cm üzerinde bir boy kazanımı olmaktadır. Büyüme Hormonu Tedavisinin Yan Etkileri Nelerdir? Büyüme hormonu tedavisi her gece çocuğa kolundan veya bacağından küçük iğneler yapılarak verilmektedir ve bu tedavi en az 4-5 yıl kadar (büyüme hattı kapanıncaya kadar) devam etmektedir. Bu uzun süreli tedaviyle boy uzaması sağlanmakta ancak diğer organlarda da büyüme oluşturmaktadır. Bu nedenle büyüme hormonu tedavisi güvenli bir ilaç olarak görülse de çok önemli yan etkileri bulunmaktadır. Örneğin; yüksek dozda kalp kaslarında büyümeye, bu yüzden de ileride kalp yetmezliğine yol açabilir. Ayrıca büyüme hormonu tedavisi kan şekerinde de yükselmeye neden olabilir. Büyüme hormonu tedavisi; büyüme hattı (el-bilek röntgenindeki epifiz hattı) kapalı çocuklarda kemik bozukluğu da oluşturabilmektedir (Bakınız, sayfa sonundaki resim). Bu nedenle tedavisi yapılan çocukların tarafımızdan yakın takipte olması gerekmektedir. Bitkisel İlaçlar Boyu Uzatır Mı? Boy kısalığı konusunda gelişmiş ülkeler yoğun çalışmalar yapmaktadır. Şu anki tedavinin hem maliyetli olmasının hem de uygulanmasının (her gün iğne yapılarak) zorluğu nedeni ile yeni ilaç üretimi konusunda deneyler devam etmektedir. Ancak hiçbir bitkisel karışımın boy üzerine olumlu etkisi olduğu tespit edilmemiştir. Bu amaçla çocuğa verilen bitkisel bir karışımın daha önce deneyleri yapılmamış olmasından dolayı ileriki dönemde diğer organlara da zarar verme ihtimali oluşturmaktadır. Bu nedenle resmi kurumlar tarafından onaylanmamış hiçbir bitkisel karışım çocuklara uzun süre verilmemelidir. Sonuçlar: Özellikle ergenlik dönemindeki çocukların televizyonda ve sinemalarda rol alan uzun boylu ünlülere benzeme isteği ile beraber boy kısalığı, bu dönemde çocukta sıkıntılı bir ruh hali oluşturmaktadır. Boy kısalığına neden olan hastalığın ancak erken yaşlarda tespiti ve tedavisiyle boy uzatılabilmektedir. Eğer boy kısalığının temelinde ciddi bir hastalık yok ise (veya ailevi boy kısalığı) çocuğa; boy kısalığının, olumsuz bir durum olmadığı, boyu kısa olsa bile birçok işi başarabileceği anlatılmalı (boyu kısa olup dünyada önemli görevlere gelmiş kişiler örnek verilebilir) ve böylelikle boyuna olan ilgisi başka yönlere çekilmelidir. Boyunun uzun olmasının hayatının ilerlemesinde önemli bir yer teşkil etmeyeceği anlaşılır bir şekilde ifade edilmelidir. Düzenli beslenme ve spor ile boy kazanımı, belli bir miktarda olmaktadır. Bu nedenle çocuğun sağlıklı olması, düzenli beslenmesi ve düzenli spor yapması diğer önemli organların sağlığı açısından daha önemli olduğu, özelikle ergenlik dönemindeki çocuklara vurgulanmalıdır.